زرتشت به گواه تاریخ پژوهان مربوط به عصر ودایی بوده و برده داری در این عصر در گستره ای بسیار وسیع وجود داشت . با این وجود در هیچ جای اوستا ( حتی متن گاتها  و ... ) برده داری نفی نشده است . حتی یک سخن که نشان گر رفتار انسانی با بردگان باشد هم از سوی زرتشت گفته نشده است . با توجه به رواج این مسئله در آن دوران ، و سکوت زرتشت در برابر آن ، نتیجه می گیریم که زرتشت این مسئله را تأیید کرده است و کوچکترین مبارزه ای با آن نکرد . حتی مواردی را در اوستا و دیگر متون دینی زرتشتی ، می بینیم که نشان می دهد زرتشت و جانشینانش نه تنها در برابر برده داری سکوت کردند ، بلکه آن را تأیید و رواج هم می دادند .  بر پایه ی نسک های دینی ، آنان خرید و فروش انسانها ( به عنوان برده ) را همانند خرید و فروش گاو و گوسفند می دانستند . برای نمونه در اوستا ، وندیداد ، فرگرد 4 بند 9 آمده است که زرتشت پرسید : « ای آفریننده ی جهان ، ای مقدس بگو بدانم هرگاه شخص از انجام پیمان به ارزش یک انسان تخلف نماید کدام اشخاص گرفتار وی خواهند بود ؟ اهورامزدا پاسخ داد خویشان نزدیک وی در مدت 900 سال گرفتار گناه وی خواهند ماند » [ 1 ] باید دانست که در اینجا منظور به گونه ی آشکار همان خرید و فروش انسان است . چون در بند 7 و 8 از معاملات و پیمان های تجاری سخن میگوید و مجازات برهم زدن معامله به ارزش گاو و گوسفند را بیان میکند ( که مجازاتش گرفتار شدن نزدیکان و خویشان تخلف کننده به مدت 800 سال است ) در بند 9 به بیان مجازات برهم زدن معامله به ارزش یک انسان را بیان می کند ( که بیان شد ) و در بند 10 نیز درباره ی معامله و پیمان تجاری درباره زمین کشاورزی ( که تخلف از این معامله 1000 سال گرفتاری برای نزدیکان تخلف کننده را در پی دارد ) سخن گفته شد . البته دکتر دوستخواه ، همین مسئله را به عنوان مردم - پیمان و با همین شرایط ، یعنی خرید و فروش انسان همانند گوسفند و گاو و زمین بیان می دارند . [ 2 ] در اوستا ، وندیداد ، فرگرد 9 بند 38 آمده است که اگر موبد یا یک دین آگاه ، کنیز خانواده را از آلودگی پاک کرد باید ماده گاوی بارکش ( یا ارزش آن را ) به عنوان پاداش به او دهند. [ 3 ] در اوستا ، یشتها ، بخش 5 ( آبان یشت ) بند  33 - 34 - 35 : « فریدون پسر آتبین از خاندان توانا در سرزمین چهار گوشه ورنا ، صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند او را پیشکش آورد ... و از وی خواستار شد : ای اردویسور آناهیتا ، ای نیک ، ای تواناترین ، مرا این کامیابی ارزانی دار که من بر اژیدهاک پیروز شوم و هر دو همسرش سنگهوک و ارنوک را که برازنده نگاهداری خاندان و شایسته زایش و افزایش دودمان اند ، از وی بربایم . اردویسور آناهیتا او را کامیابی بخشید . » [ 4 ]

در یشتها ، فصل 5 ( آبان یشت ) بند 104 آمده است که زرتشت با گفتار و پندار و کردار نیک اردویسور را می ستاید . و همینطور در متن یشتهای اوستا ، موارد زیادی را مشاهده می کنیم که اردویسور آناهییتا بارها و به بهترین شکل توسط اهورامزدا و زرتشت ستوده شده است . ممکن است برخی بگویند که منظور از کنیز و برده ، صرفاً خدمتکار است . در پاسخ میگوییم همانطور که در بالا گفته شد این افراد مانند گاو و گوسفند خرید و فروش می شدند . و حتی در تاریخ مکتوب زرتشتیان و در متن اوستا می بینیم که این کنیزان به زور ربوده می شدند و به کار در خانه و حتی زایش فرزند ، مجبور می گردیدند ، پس این توجیهات دیگر رنگی ندارد . در ادامه نیز بیان خواهد شد که بنا بر کتیبه ها و نسکهای تاریخی و باور پژوهشگران ، خرید و فروش بردگان و کنیزان در جامعه ی زرتشتی در اندازه ای گسترده رایج بود و رهبران زرتشتی نیز نه تنها با این مسئله مبارزه نمی کردند بلکه خود آن را ترویج و گسترش هم می دادند . همچنین در دین زرتشتی کتک زدن برده‌ ای که همچون گاو بخوابد و کار نکند ( ! ) مجاز دانسته شده است . بر پایه ی متن زرتشتی روایت پهلوی اگر برده ای از انجام دستورات مالک خود سرپیچی کند ، او را باید زد تا فرمانبردار شود و کار کند. اگر باز هم کار نکند، مرگ‌ارزان ( سزاوار اعدام ) است . [ 5 ]

منابع تاریخی و باستانی

با نگاه کردن به نسک ها و کتیبه های باستانی در می یابیم که برده داری در جامعه ی زرتشتی به گونه ای کاملاً گسترده رواج داشت . موبدان و هیربدان و دیگر پیشوایان دین زرتشتی ، هیچ گاه مخالفتی با این مسئله نداشتند . در حالیکه آنان در برهه ای دراز ( مخصوصاً در دوره ساسانیان ) ، در قدرت کامل به سر می بردند که همین نشانگر این است که دین زرتشتی به گونه ی مطلق برده داری را تأیید می کرد . ما در این بخش ، از تاریخ نگاران و باستان شناسان غربی ، شرقی ، ایرانی و ... استفاد می کنیم .

زمان زندگی زرتشت روشن نیست . در هر صورت پیدایش زرتشت و عقائد وی در این حالت ، مرتبط با عصر ودایی تاریخ ایران خواهد بود . که در آن دوره بنا به گفته ی پژوهشگران ، برده داری کاملاً رایج بود . شادروان استاد مرتضی راوندی در مورد این دوره از تاریخ ایران ( عصر ودایی ) ، میگوید : « در زمین هاى اختصاصى امرا عده ‏اى کارگر برده‏ مشغول کار بودند. علاوه ‏براین، روستاییان مجبور بودند برحسب دستور امرا ، براى ایجاد جاده‏ ها، قنوات، پل ها و استحکامات، بیگارى کنند. » [ 6 ] ایشان در ادامه ، زمان این دوره - عصر ودایی - را از مبدأ تاریخ هند و ایران تا هزار سال قبل از میلاد و حتی 800 سال قبل از میلاد می دانند . و تصریح میکنند که زرتشت مربوط به عصر ودایی - اختلاط اقوام هند و ایرانی -  است . در دوره حکومت ساسانیان ، هم جامعه زرتشتی بود و هم حکومت ، وهم قوانین جاری در کشور بر اساس فقه زرتشتی بود . و به روشنی می بینیم که برده داری امری کاملاً رایج شمرده می شد . فقها و پیشوایان زرتشتی نیز خود مروّج برده داری بودند . مرحوم استاد مرتضی راوندی میگوید : « درباره وجود برده‏ دارى در جامعه ساسانى، خواه از منابع ایرانى ( و از آن جمله و به ویژه از روى مجموعه قوانین موسوم به ماتیکان هزار داتستان که در آن حتى بخشى به قواعد برده ‏دارى اختصاص دارد ) و خواه از منابع خارجى هم عصر، مى‏ توان اطلاعات بسیارى به دست آورد؛ بهاى متوسط یک برده‏ پانصد درهم بود و خواجه مى‏ توانست برده‏ را به گرو بدهد یا نذر آتشکده کند. امکان معامله با بردگان در فقه زرتشتى تصریح شده است‏ » [ 7 ] ایشان می افزایند : « پروکوپیوس از مردم «کیساریه» در کتاب خود موسوم به جنگ با ایران نقل مى‏کند که کوات « قباد » ساسانى به سربازان خود دستور داد که در صورت فتح از کشتن اهالى خوددارى کنند ولى غارت آبادی ها و اسیر کردن و به غلامى گرفتن اهالى را مجاز شمرد. مهرنرسى وزیر معروف بهرام پنجم و یزدگرد دوم ساسانى لقب هزار بندک داشت، لذا روشن است که داشتن بردگان‏ بسیار از علایم شکوه و احتشام بود. » [ 8 ]

یان ریپکا در مورد یکی از نوشته های باستانی عصر ساسانی میگوید : « ... از این اثر فقط قطعاتى به‏ جاى مانده و قدمت آن، محققا، به دوره ساسانى مى ‏رسد . قطعات آن در سال 1901 در بمبئى منتشر گشت و معلوم شد که کتاب حقوق ساسانیان به نام ماتیکان هزار داتستان‏ است. در اروپا، بارتلومه کتاب را بررسى و به روشن شدن مندرجاتش بسیار کمک کرد ... » ایشان در ادامه میگویند : « مرد مستمند خواسته اى نداشت که بتواند زنى براى خود بخرد. زن و برده‏ ( انشهریک ) جزء اموال شمرده مى ‏شدند. چنان‏چه در خانواده ‏اى چندین زن زندگى مى‏ کردند، یکى از آنان کدبانوى خانه و داراى امتیازاتى بود. » [ 9 ]

ادوین گرانتوسکی ( و تیم تحقیاتی وی ) از بزرگترین باستان شناسان قرن گذشته در کتاب تاریخ ایران ، درباره ی دوره ساسانی میگوید : « در سده‏ هاى سوم - چهارم میلادى هنوز روابط نظام برده‏ دارى سخت رواج داشت . منابع یونانى و دیگران غالبا یادآورى کرده ‏اند که لشکریان ایران ده‏ها هزار تن از مردم سوریه، ارمنستان و دیگران را به بردگى گرفته ‏اند. در کنار اسیران جنگى دهقانان ایرانى ‏که به پرداخت مالیات توانا نبودند، به ‏عنوان برده‏ دیده مى ‏شدند. بردگان در املاک اشراف (داستراکت) کار مى‏ کردند، اینها قابل خرید و فروش بودند. » [ 10 ] و ایشان میگویند : « در ایران مانند روم، ارتش دائمى وجود نداشت، چریکهاى سوار پس از به دست آوردن غنائم جنگى و بردگان‏ اسیر کوشش داشتند بی درنگ به خانه ‏هایشان برگردند. » [ 11 ]

ابن مسکویه از تاریخ نویسان ایرانی قرن پنجم هجری درباره سپاهیان ساسانی در یورش به روم میگوید : « هراکلیوس چون ویرانى روم را بدید که سپاهیان پارسى پدید کردند و سپاه روم را بکشتند و زن و فرزندشان را به بردگى‏ بردند و خواسته و دارایى‏شان را چپاول کردند، به درگاه یزدان بنالید و نماز و نیایش بسیار کرد. » [ 12 ]

در شاهنامه فردوسی نیز بسیار دیده می شود که از وجود بردگان و کنیزان در دربار پادشاهان ، به ویژه پادشاهان ساسانی سخنی می گوید . همان گونه که گفته شد این بردگان همگی قابل خرید و فروش و همچون چارپایان در ردیف اموال مالک خود بودند .

اندرز کردن کى‏ خسرو به ایرانیان‏ :

         همان بدره و برده و چارپاى            بر اندیشم آرم شمارش بجاى

فرستادن کى‏ خسرو بندیان را با گنج نزد کاوس‏ :

         دگر بردگان مهتران را سپرد            به ایوان ببرد از بزرگـــان و خرد

در داد و فرهنگ نوشین‏روان‏ :

         بهشتى بد آراســـته بارگاه             زبس برده و بدره و بار خــــواه

گفتار اندر بزرگى خسرو پرویز :

         بمشکوى زرّین ده و دو هزار            کنیزک بکــــــــــــردار خرّم بهار

سپردن یزدگرد ، پسرش بهرام را به منذر و نعمان و پرورش کردن او را :

         بیاورد رومى کنیـــــزک چهل            همـــــه از در کـــــام و آرام دل

آرتور کرستین سن درمورد نحوه برخورد با اسیران جنگی می گوید : « معمولا دست اسیران جنگى را بر پشت بسته و آنها را به عنوان غلامى‏ مى‏ فروختند ، یا به نواحى کم جمعیت کشور براى آبادانى و کشت و زرع می فرستادند . » [ 13 ] آرتور کرستین سن در مورد روحانیون زرتشتی و قدرت آنان در زمان ساسانی می نویسد : « در میان صاحبان مراتب آن زمان، کسى که از حیث قدرت و اقتدار رتبه اول را داشت ، وزرگ فرمذار مهرنرسه پسر وزرگ بوده‏ ، که لقب و عنوان هزار بندگ (  صاحب هزار غلام‏ ) داشت . نسب او به خانواده سپندیاذ می رسید، که یکى از هفت خاندان ممتاز بود. » [ 14 ] وی همچنین درمورد اشراف دینی و سیاسی ساسانی میگوید : « آمیانوس گوید «اشراف مزبور خود را صاحب اختیار جان غلامان‏ و رعایا مى‏دانستند»  وضع رعایا در برابر اشراف ملاک به هیچ وجه با احوال غلامان‏ تفاوتى نداشت‏ . » [ 15 ]

---------------------------------------

پی نوشت :

[ 1 ] جیمز دارمستتر ، وندیداد اَوستا ،ترجمه موسی جوان ،  ناشر دنیای کتاب ، تهران ، چاپ دوم ، صفحه 100 - 101

[ 2 ] اوستا ، گزارش دکتر دوستخواه ، انتشارات مروارید ، تهران ، چاپ شانزدهم ، نسخه انجمن زرتشتیان آلمان  ، جلد 2 صفحه 689

[ 3 ] اوستا ، گزارش دکتر دوستخواه ، انتشارات مروارید ، تهران ، چاپ شانزدهم ، نسخه انجمن زرتشتیان آلمان  ، جلد 2 صفحه 777

[ 4 ] اوستا ، گزارش دکتر دوستخواه ، انتشارات مروارید ، تهران ، چاپ شانزدهم ، نسخه انجمن زرتشتیان آلمان  ، جلد 1 صفحه 303 - 304

[ 5 ] روایت پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1390 ، ص 288 ( پژوهش های ایرانی )

[ 6 ] مرتضی راوندی ، تاریخ اجتماعى ایران ، انتشارات نگاه‏ ، تهران‏ ، چاپ دوم‏ ، جلد ‏1 صفحه 445

[ 7 ] مرتضی راوندی ، تاریخ اجتماعى ایران ، انتشارات نگاه‏ ، تهران‏ ، چاپ دوم‏ ، جلد ‏1 صفحه 771

[ 8 ] همان ، جلد ‏1 صفحه 771

[ 9 ] یان ریپکا ، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه ، ترجمه : عیسى شهابى‏ ، انتشارات علمى و فرهنگى‏ ، تهران ، چاپ اول‏ ، صفحه 81

[ 10 ] ادوین گرانتوسکى ، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز ، ترجمه کی خسرو کشاورزی  ، انتشارات پویش‏ ، تهران‏ ، چاپ اول‏ ، صفحه 158

[ 11 ] همان ، صفحه 163

[ 12 ] ابن مسکویه ، تجارب الامم ، ترجمه: ابو القاسم امامى و على منزوى‏ ، ناشر : سروش ، تهران‏ ، چاپ اول ، جلد 1 صفحه 195

[ 13 ] آرتور کرستین سن ، ایران در زمان ساسانیان‏ ، ترجمه: رشید یاسمى‏ ، ناشر: دنیاى کتاب‏ ، تهران‏ ، چاپ ششم‏ ، صفحه 304

[ 14 ] همان ، صفحه 377

[ 15 ] همان ، صفحه 430