ادعای برخی چنین است که «خط اوستایی کامل ترین خط جهان است . آن چنان که می توان هر سخنی از هر زبانی و حتی آواز پرندگان را با این آواز نوشت.» متأسفانه این ادعای بی اساس در بسیاری از وبلاگ ها و سایت ها منتشر شده است. در بررسی این گفتار، ابتدا باید بدانیم که ملاک و معیار کامل یا ناقص بودن یک خط باستانی چیست ؟ اگر ملاک را تعداد حروف در نظر بگیریم ، در این صورت باید دانست که خط اوستایی نسبت به بسیاری از خط های دیگر در جهان باستان تعداد حروف کمتری دارد . مثلاً خط های آسیای شرقی از جمله هانتسو ، کانکجی ، هانتو ، هانجا و ... [1] که هم از لحاظ قدمت و هم از حیث غنای در هجا به مراتب برتر و کامل تر از خط اوستایی هستند. اما اگر ملاک را در توان پاسخگویی به نیازهای زبانی در فرهنگ های گوناگون بدانیم، بازهم خط اوستایی کامل ترین خط جهان نخواهد بود. چه اینکه در هر زبان و فرهنگی، خط متناسب با نیازهای آن زبان طراحی و ابداع می شود. پس برای مثال خط ژاپنی پاسخگوی نیازهای گفتاری و نوشتاری فرانسوی زبانان نبوده و نیست . همچنین خط انگلیسی پاسخگوی نیاز ملل افریقایی نخواهد بود. از همین طریق است که خط اوستایی پاسخ گوی نیازهای نوشتاری بسیاری از زبان ها و گویش ها نیست و این موضوعی است روشن. چه اینکه خط اوستایی یا همان دین دبیره حتی در زبان پارسی امروزی نیز ناکارآمد و دارای نواقص و زوائد فراوانی است، چه برسد به اینکه کامل ترین خط نوشتاری در جهان باشد. در این خط ، حرف « ل » وجود ندارد. [2] حال آنکه این حرف در اکثر قریب به اتفاق زبانها کاربرد بسیار فراوانی دارد. همچنین در این خط، بسیاری از آوانگارها وجود دارد که در بسیاری از زبانهای دیگر کاربردی ندارد. در خط اوستایی هجایی همچون « خ » یا « ش » و ... بر اساس نوع تلفظ و ادا به گونه های مختلفی نوشته می شود که در اکثر زبانها زائد و بیهوده شمرده می شود. در نتیجه خط اوستایی در درجه اول پاسخگوی نیازهای گفتاری و نوشتاری جامعه انسانی نیست چه برسد که نگارش و ثبت آواز پرندگان ! 
در این هنگام ممکن است برخی نام « ویسپ دبیره » یا همان « ویش دبیره » را بر زبان آورند و مدعی شوند که این خط کامل ترین خط جهان است و می توان آواز پرندگان و حتی صدای جریان آب را نیز با آن نوشت. در پاسخ به این ادعا نیاز است تا مقدمه ای بیان گردد. 
آنچه از خطوط مورد استفاده در ایران باقی مانده ، تنها « دین دبیره » یا همان خط اوستایی ، مختص ایرانیان بود. مابقی خطوط از سرزمین های دیگر به ایران آورده شدند. مرتضی راوندی در « تاریخ اجتماعی ایران » می گوید : « الفباى دین‏ دبیره که براى کتاب اوستا به کار رفته، عبارت از چهل و چهار علامت است که از راست به چپ نوشته مى‏شود ... پس از خط دین دبیره، ایرانیان خط سومرى و بابلى را تهذیب و تلخیص و به صورت خط ساده حرفى درآوردند و آن را براى کتابت زبان فارسى قدیم و نقش در سنگ نبشته‏ ها و غیره به کار بردند. » [3] پس آنچه روشن است این که دیگر خطوط ( غیر از دین دبیره ، یا همان خط اوستایی ) از فرهنگ ها و تمدن های دیگر وارد ایران شدند. حال می رسیم به ویسپ دبیره ، یا همان ویش دبیره .
ابن ندیم از گفته ی ابن مقفع هفت‏گونه خط فارسى را چنین نام برده‏ است : یکم ؛ دین‏ دبیره یا همان خط اوستایی . دوم ؛ گشته دبیره و آن خطى است داراى بیست و هشت حرف و با آن عهدها و فرمان ها را مى‏ نویسند و نقش مهرهاى پادشاهان ایران و طراز جامه‏ها و فرشها و سکه‏ هاى دینار و درهمشان هم با این خط بوده است . سوم ؛ نیم ‏گشته که آن را نیم کستج نوشته و گوید این خط داراى بیست و هشت حرف است و طب و فلسفه را با آن مى‏ نویسند. چهارم ؛ نامه‏ دبیره و هام‏ دبیره‏ که به عربى آن را « کتابة الرسائل » نوشته و گوید که آن داراى سى و سه حرف است و آن براى نوشتن عموم و همه اصناف مملکت است به جز پادشاهان ؛ و گوید که این خط داراى نقطه نیست و برخى از کلمات آن به زبان قدیم سریانى نوشته مى‏شود که اهل بابل به آن تکلم مى‏کنند، ولى به فارسى خوانده مى‏شود. پنجم ، رازدبیره‏ که پادشاهان نامه‏هاى محرمانه خود را به ملت هاى دیگر با این خط مى‏ نوشته‏ اند. این خط داراى چهل حرف و صوت است و هریک از حرف ها و صوت هاى آن شکل شناخته‏ شده‏ اى دارد و در آن هیچ کلمه نبطى (سریانى) وجود ندارد. و اما دو خط دیگرى که در روایت ابن مقفع بوده، ولى ابن ندیم آنها را ندیده، یکى خطى است که آن را ویش دبیره نوشته و گوید که با آن اصطلاحات پیشگویى و شرشر آب و طنین گوش و اشاره چشم و ایماء و غمز و مانند این ها را بیان مى‏کرده‏اند. ابن ندیم گوید نمونه این خط را کسى ندیده و امروز در میان ایرانیان هم کسى نیست که این خط را بنویسد. من از آماد مؤبد درباره این خط پرسیدم. او گفت این خط مانند ترجمه عربى است. و دیگرى خطى است که آن را شاه دبیره مى‏خوانده‏اند و به گفته ابن ندیم تنها پادشاهان ایران در بین خود با آن گفتگو (مکاتبه) مى‏کرده ‏اند. [4]
همانگونه که ابن ندیم هم تصریح نموده است ، نمونه ی این خط را هیچ کس ندیده است و در میان ایرانیان هم کسی از این خط آگاهی ندارد و حتی ابن مقفّع نیز که این خط را روایت کرده است نتوانست نمونه ای از آن ارائه کند. امروزه می بینیم که در میان پارسیان هندوستان ، که بازماندگان ساسانیان و زرتشتیان آن عصر هستند نیز اثری از این خط وجود ندارد . حمزه اصفهانی نیز در کتاب « التنبیه على حروف التصحیف‏ » در روایتى از محمد المؤبد معروف به ابى جعفر متوکلى این هفت‏گونه خط را نام می برد ، لیکن استاد ملک الشعرای بهار در توضیح گفتار مربوط به « وسف دفیره » یا همان وسپ دبیره ، در حاشیه نوشته است «وسف و هروسف به زبان پهلوى یعنى همه و هر ؛ و وسف دبیرى به معنى دبیرى همگانیست، و شرحى که بعد از آن از اشتمال لغات امم مى‏دهد معقول نیست». [5]

پس خلاصه اینکه اولاً وسپ دبیره هیچ گاه عمومیت نداشت و به هیچ روی مقبول و مورد استعمال نبود . بلکه وجود خارجی آن اثبات نشده است ، و در ثانی خطی ایرانی نبوده ، بلکه از بازماندگان خط سومری و ... بوده است. و ثالثاً ادعاهایی که پیرامون ارزش آن مطرح می شود ، به گفته استاد بهار نامعقول است.

........................................................... 

پی نوشت :

[1] دانشنامه آزاد ویکی پدیا ، مدخل خط چینی 

[2] نگاه کنید به : ساسانفر آبتین ، گاتها سروده های زرتشت ، انتشارات بهجت ، تهران ، چاپ اول ، صفحه 1129  و همچنین بنگرید به : پورداود ابراهیم ، گاتها کهن ترین بخش اوستا ، انتشارات اساطیر ، تهران ،  چاپ اول ، صفحه 38 - 40 . که با بررسی حروف نوشتاری دبیره ی اوستایی در می یابیم که هجای « ل » در این دبیره وجود ندارد.

[3]. مرتضى راوندى‏ ، تاریخ اجتماعى ایران ، انتشارات نگاه ، تهران‏ ، چاپ دوم‏ ، ج 1 ص 481     

[4]. محمد مهدى ملایرى‏ ، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى‏ ، انتشارات توس‏ ، تهران ، چاپ اول ، 1379 ، ج 4 ص 44 - 45 

[5]. همان ، ج 5 ص 46