یکی از اصلی ترین نقاط ضعف دین زرتشتی ، نامشخص بودن زمان زندگی زرتشت است. بسیار عجیب است، هیچ منبع درست تاریخی وجود ندارد که زمان زندگی زرتشت را نشان دهد. به همین علت است که برخی از منتقدین قائل اند اصلاً شخصی به نام زرتشت وجود خارجی نداشته است . گرچه ما قائل به خیالی بودن شخصیت زرتشت نیستیم. در هر صورت محققین و پژوهشگران هریک نظری داده اند. برای مثال : 

موبد فیروز آذرگشسب از قول دانشمند آلمانی پروفسور رامپیس گفته است که زرتشت چند هزار سال قبل از هخامنشیان زندگی می کرد. البته دلیل ایشان تا حدی منطقی به نظر می رسد . او می گوید در متن گاتها خداوند « مزدا اهورا » نامیده می شود اما در متون هخامنشی خداوند، اورمزد یا اهورمزد نامیده شده است. این موضوع نشان می دهد سالیان دراز و یا در حقیقت چند هزار سال لازم بوده است تا نامی را که مورد توجه و استفاده همگان بوده و هر روز مردم از آن یاد می کرده اند تغییر شکل و ماهیت بدهد. یعنی از صورت مزدا اهورا به شکل هرمزد یا اورمزد درآید. موبد فیروز آذرگشسب می افزاید که بر اساس نظر اولیه پروفسور میلز زرتشت در حدود 1500 سال قبل از میلاد مسیح زندگی می کرد یعنی 3500 سال پیش. و  همچنین افزود که بر اساس نظر برخی دانشمندان و محققین، زرتشت در حدود 3000 الی 3500 سال قبل از میلاد مسیح زندگی می کرد . یعنی حدود 5000 الی 5500 سال پیش. ایشان نظری دیگر را نیز مطرح میکند که برخی از تاریخنگاران بیان کرده اند و آن هم 6000 سال قبل از میلاد مسیح است. یعنی زرتشت در هشت هزار سال پیش زندگی میکرد. همچنین میگوید برخی معتقدند زرتشت 6 قرن قبل از میلاد مسیح زندگی میکرد . البته وی این نظر را هم قبول ندارد . ایشان در نهایت به صورت تلویحی می گوید که زمان زندگی زرتشت مشخص نیست. [1] 

صادق هدایت نیز در پژوهش خود پیرامون تاریخ زرتشت نظرات گوناگونی را ذکر می کند که هر محقق و پژوهشگری دلیل خود را دارد. از 389 قبل از میلاد گرفته تا 8600 سال قبلی از میلاد ، یعنی 10600 سال پیش ! که در مورد نظر آخر ایشان میگویند :

« در حدود 71 سال و نیم نقطه اعتدالین یک درجه سیر قهقرائی می کند، به طوری که تقریبا در 2150 سال اعتدالین، در برج سابق می افتد. به موجب اسناد پهلوی که در دست است، در زمان زرتشت نقطه اعتدالین در برج ثور بوده و کبیسه نوروز از زمستان شروع می شده و اکنون در برج حمل می باشد و کبیسه از 13 آوریل شروع می شود، پس از محاسبه دقیق نجومی بدست می آیدکه از زمان زرتشت تا میلاد 8600 سال می گذرد.» [2] و ایشان البته نظرات دیگر را نیز بیان میکنند .

گرانتوسکی از پژوهشگران ایران باستان می گوید : « بنابر آنچه که از خود اوستا استنباط مى‏شود زندگى پیامبر را مى‏توان بین سده‏هاى دهم و نهم تا آغاز سده ششم قبل از میلاد دانست. » [3]

سرپرسی سایکس می گوید : « بعضى از مورخین برآنند که این پیغمبر در هزار سال قبل از میلاد تولد یافته است و اما آن طوری که از قصص و حکایات معلوم می شود و ویلیام جکسون هم بر آن رفته است تولدش 640 سال قبل از میلاد و وفات او در 583 سال قبل از میلاد بوقوع پیوسته است. » [4]

جمشید کاووس جى کاتراک که یکی از پژوهشگران زرتشتی است  ، در صفحه 18 ـ 19 کتاب زمان زرتشت مى نویسد: «برخى از پژوهندگان درباره زمان زرتشت دچار سرگردانى شده اند و چون دستشان به جایى بند نشده، به ناچار دنبال پندارو خیال رفته اند… راه درست رفتن و به نتیجه رسیدن این است که گفته ها و نوشته هاىدانشمندان پیش از میلاد مسیح و یونان را که حدود 2500 سال از ما جلوتر بوده اند واز زرتشت و زمان او بهتر آگاهى داشته اند، بررسى کنیم».

در واقع ایشان رسماً سخن تاریخنگاران یونان باستان را می پذیرد. یونانی هم که زرتشت را 8400 سال پیش میدانند. یعنی 6000 سال پیش از افلاطون. [5]

امروزه نیز برخی از موبدان زرتشتی بر اساس نگاه کردن به ماه و ستارگان ادعا میکنند زرتشت حدود 3750 سال پیش زندگی می کرد. که البته موبد فیروز آذرگشسب به بی اهمیت بودن این نظریه اشاره میکند و از کنار آن عبور کرده و نظرات دیگر را مهمتر می داند. [6] و حق هم چنین است که این نظریه تنها و تنها یک گمان ضعیف بر مبنای استدلالی بسیار ضعیف است. چون معتقدان به این نظریه، اولاً برخی از نقاط مبهم متون پهلوی را مبنا قرار داده اند که خود باورمندند که این متون هیچ حجیت تاریخی و دینی ندارند و در ثانی در مسیر استدلال به روش های نجومی غیر متعارف و غیر علمی تمسّک جسته اند. موبدان زرتشتی باید بدانند که نباید به این فالگیری توجه کنند. گذشته از غیر علمی و  مبهم بودن این روش ،برخی از پژوهشگران به گفته ی صادق هدایت از همین روش استفاده کردند اما نتیجه ای دیگر گرفتند. برخی با استفاده از همین روش به این نتیجه رسیدند که زرتشت 8600 سال قبل از میلاد مسیح زندگی میکرد ! یعنی خدود 10600 سال قبل !!! و برخی دیگر نیز با همین روش به نتیجه ی 6500 سال پیش از مسیح دست یافته اند.

استاد پورداود نیز نظراتی گوناگون را بیان میدارد . از جمله :

 نظر خسانتوس یونانی که از هروردوت هم قدیمی تر است و تاریخی که وی بیان می دارد چنین می نماید که با محاسبات امروزی، زرتشت 1080 سال قبل از میلاد مسیح متولد شده است. 

استاد پورداود می گوید که افلاطون از زرتشت اسم می برد و او را مؤسس آیین مغان می داند. ارستاتالیس ( ارسطو ) و ادوکسوس ( eudoxsus  ) می نویسند که زرتشت 6 هزار سال قبل از افلاطون زندگی میکرد . هرمودور (hermodor ) ، شاگرد افلاطون  میگوید زرتشت 5 هزار سال پیش از جنگ یونان و تریاس ( تروا ) زندگی میکرد . یعنی 6000 سال قبل از میلاد مسیح با محاسبه استاد پورداود . هرمیپوس ( متوفای 230 قبل از میلاد مسیح ) و پلوتارخس ( plutarkhos  که در سال 46 میلادی متولد شده است ) نیز هر دو نظر هرمودور را تأیید می کنند. بروسوس ( berossus ) تاریخ نگار معروف کلدانی که در قرن سوم پیش از میلاد زندگی می کرد زرتشت را سرسلسله مادها می دانست که در 2000 الی 2300 سال پیش از میلاد مسیح می دانست که در کلده سلطنت کردند.امیانوس مارسلینوس در قرن 4 میلادی که خود در ایران بود مانند اگاسیاس ، زرتشت را همزمان با هیستاسپس ( گشتاسپ ) میداند و معتقد است که این گشتاسپ همان پدر داریوش است. اردایویراف نامه ( ارداویراز نامک ) و برخی از کتب زرتشتیان زمان زندگی زرتشت را 300 سال پیش از حمله اسکندر معرفی کرده اند.در بندهشن آمده است 258 سال پیش از برهم خوردن سلطنت هخامنشیان. ابوریحان بیرونی هم با بندهشن موافق است . و برخی گفته اند زمان گاتها به عصر ودایی و نزدیک به آن دوره می رسد. [7]

استاد محمد مهدی ملایری از اساتید برجسته تاریخ ایران می گویند : « تاریخ ولادت زردشت درست روشن نیست ... طبق روایات مختلف تاریخ زندگى زردشت بین قرن ششم و یازدهم پیش از میلاد مسیح قرار مى‏گیرد، لیکن بعضى محققان را عقیده برآن است که تاریخ ولادت زردشت از قرن هفتم پیش از میلاد قدیم‏تر نیست. زردشتیان هند که «پارسى» خوانده مى‏شوند، عید تولد زردشت را در نهم خرداد موافق با 30 ایار (ماه فرنگى) مى‏گیرند و معتقدند که ولادت او در سال 589 پیش از مسیح بوده است‏. » [8]

دکتر عباس قدیانى‏ درباره ی زرتشت می نویسد : « زمان او را سنت زرتشتیان قرن 7 و 6 قبل از میلاد یاد مى‏کند، در صورتى‏که بعضى از پارسیان، از روى بعضى محاسبات نجومى، آن را تا 4500 سال قبل از میلاد بالا مى‏ برند. هرچند از بعضى روایات قدیم یونان نیز این نکته برمى ‏آید. » [9]

استاد حسن پیرنیا میگوید : «بعضى زمان زرتشت‏ را در هزار و ششصد یا دو هزار و بلکه در شش هزار سال قبل از میلاد قرار میدادند برخى بقدرى پائین میآمدند که زرتشت‏ را معاصر یکى از شاهان اولى هخامنشى یعنى کوروش بزرگ یا داریوش اول میدانستند. » [10]

نتیجه نهایی :

ابراهیم پور داود که عموم زرتشتیان وی را سرآمد اوستاشناسان اخیر می‌دانند، در دیباچه‌ای که برگاتها نوشته، دربارة زمان زرتشت می‌نویسند: «در این خصوص روایات به اندازه‌ای مختلف است که ابداً صلح و سازشی میان آنها نمی‌توان داد.» [11]

ایشان می افزاید: «تحقیقاً نمی دانیم محل ولادت و زمان زندگانی زرتشت کجا و کی بود، چرا ؟ برای آنکه زرتشت متعلق به یک زمان بسیار قدیم است که دست تاریخ به آستان بلند آن نمی‌ر‌سد. » [12] ایشان می گویند که هیچ یک از نظرات درباره ی زمان زندگی زرتشت ، دلیلی قانع کننده ندارد ! [13] همچنین می افزایند که هیچ یک از مستشرقین و دانشمندان تاکنون موفق نشدند که زمان پیغمبر ایران را با دلایل تاریخی ثابت کند . لاجرم زمان انشاء اوستا نیز نامعلوم ماند. [14]

استاد مرتضی راوندی پس ازپژوهشی گسترده در این زمینه ، مگوید : « از محل و زمان تولد و جزئیات زندگى زرتشت اطلاع دقیقى در دست نیست. »‏ [15] 

استاد شادروان حسن پیرنیا می گویند :« خاورشناسها و علمائیکه نسبت باین مذهب غور و تتبع کرده‏اند نتوانسته‏اند محققا معلوم کنند که زرتشت در چه زمانى مى‏زیسته و از اهل کدام قسمت ایران بوده و اوستا که کتاب مذهبى زرتشتیان‏ است در چه تاریخ نوشته شده و زبان آن زبان کدام قوم یا مردم ایرانى بوده هرچه در این باب گفته یا نوشته‏اند حدس یا تصورى است که ممکن است . بواقع امر که نمى‏دانیم نزدیک یا از آن دور باشد » [16]

زمان ظهور زرتشت واقعاً معلوم نیست . همانگونه که بسیاری از پژوهشگران و محققین چنین گفته اند که زمان زندگی زرتشت از حساب خارج است . این اختلافات گاهی آنقدر حیرت آور است که دهان آدمی از تعجب و صد البته شرمساری باز می ماند. چنان که برخی گفته اند 200 سال قبل از میلاد و برخی دیگر گفته اند 8600 سال قبل از میلاد. یعنی بین نظرات مختلف، حدود 8400 سال اختلاف است. البته همین امر موجب تحریف لفظی و معنوی گاتها شده است. نکته ی جالب اینجاست که برخی از جزئیات زندگی زرتشت از قبیل نام دوستان و نام پسرعمو و دیگر آشنایان وی ( و حتی نام غذاهایی که می خورده ) امروزه به زعم زرتستیان ، باقی مانده است. اما از زمان زندگی وی هیچ اثر درست و قابل استنادی در دست نیست. همچنین چگونه ممکن است درمورد زمان زیستن یک انسان بیش از 8400 سال اختلاف باشد اما در سخنانش ( مثلاً گاتها ) اختلاف و تغییری وجود نداشته نباشد ؟

پی نوشت :

[1]. گاتها ، پژوهش و برگردان موبد فیروز آذرگشسب ، انتشارات فروهر ، تهران ، چاپ دوم ، صفحه 3 - 4 - 5

[2]. صادق هدایت ، « زند وهومن یسن » ص 16 ، پیشگفتار

[3]. گرانتوسکى ، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز ، صفحه 64 ، انتشارات پویش‏ ، تهران‏ ، چاپ اول‏

[4]. تاریخ ایران‏ ( نویسنده: سرپرسى سایکس / ترجمه: سید محمد تقى فخر داعى گیلانى‏ ) ج 1 ص 137 ، ناشر : افسون‏ ، تهران‏ ، چاپ هفتم‏

[5]. امیل بن ونیست، دین ایرانى بر پایه متنهاى معتبر یونانى، ص 7 ـ 12

[6]. گاتها ، پژوهش و برگردان موبد فیروز آذرگشسب ، انتشارات فروهر ، تهران ، چاپ دوم ، صفحه 3

[7]. پورداود : گاتها ، کهن ترین بخش اوستا ، انتشارات اساطیر ، تهران ، چاپ اول ، 1378 هـ ش ،صفحه  46 - 47 - 48 - 51

[8]محمد مهدى ملایرى ، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى‏‏ ، ناشر توس‏ ، تهران‏ ، چاپ اول‏ ، جلد ‏6 ، ص 309    

[9]. فرهنگ جامع تاریخ ایران‏ ، انتشارات آرون‏ ، تهران‏ ، چاپ ششم‏ ، ج ‏1 ص 421    

[10]. حسن پیرنیا ، تاریخ ایران باستان‏ ، ناشر: دنیاى کتاب‏ ، تهران‏ ، چاپ اول‏  ، ج ‏4 ص 2884    

[11]. ابراهیم پورداود ، گاتها ، کهن ترین بخش اوستا ، انتشارات اساطیر ، تهران ، چاپ اول ، صفحه 46

[12]. همان ، صفحه 41 

[13]. همان ، صفحه 58 

[14]. همان ، ص 64

[15]. تاریخ اجتماعى ایران‏؛ مرتضى راوندى‏؛ انتشارات نگاه‏ ، تهران‏ ، چاپ دوم‏ ، ج 1 ص 487